Tên di sản : Nghè Ngọc Nhị
Tỉnh/Thành phố : Thanh Hóa
Loại di tích :
Di tích lịch sử
Sô quyết định : Số 186/QĐ-UBND
Giới thiệu
Nghè Ngọc Nhị “dựng ngồi phương Quý, hướng Đinh” (tức hướng Nam) trên một khu đất cao ráo, thoáng đãng ở rìa làng. Theo “thần tích” thì Nghè Ngọc Nhị được xây dựng từ thời Lý. Tiếc rằng “thần tích” không ghi rõ qui mô cấu trúc ban đầu, nhưng đến năm Trùng Quang thứ nhất (1409) vua Trần “đều có đến một cầu rất linh ứng”. Chứng tỏ thời bấy giờ Nghè Ngọc Nhị đã được xây dựng khang trang. Trải qua các triều đại Lê – Nguyễn, chắc chắn Nghè Ngọc Nhị được tu sửa, mở mang thêm đều có quy mô như hiện nay.
Theo dấu tích và lời kể của các cụ cao niên trong làng: quy mô cấu trúc của Nghè bao gồm: Nhà Tiền đường 5 gian, nhà chính tấm 3 gian, bố cục theo hình chữ “Đinh”, có sân, bình phong, Nghinh Môn, chung quanh có tường có tường bao che.
Trải qua những biến cố lịch sử, đặc biệt do yêu cầu mở mang tuyến đường liên xã theo quy hoạch mới phát triển nông thôn ở những năm 70 của thế kỷ này, quy mô của Nghè bị thu hẹp lại. Nhà chính tẩm nằm đúng vị trí con đường mới buộc phải tháo dỡ. Nhà tiền đường chỉ còn lại nền móng. Vì thế toàn bộ đồ thờ như Long ngai, bài vị, hương án…phải dồn chất vào Nghinh môn. Từ đó, dân làng Ngọc Nhị lấy Nghinh môn của Nghè làm nơi thờ tự, tế lễ. Một số đồ thờ đã bị hư hỏng phải gửi ở các nhà thờ họ trong làng để bảo quản, đến kỳ đại lễ mới bày trí ở Nghinh môn để tế thần. Như vậy, trước yêu cầu phát triển kinh tế - xã hội, một di tích như Nghè Ngọc Nhị phải dời chuyển, hoặc tháo dỡ thì thật đáng tiếc. Song, nhìn lại thời điểm lịch sử lúc bây giờ, việc tháo dỡ đình làng, đền thờ, chùa chiền…để xây dựng trường học, trạm xá hay làm nhà kho hợp tác xã…cũng là tình trạng khá phổ biến ở tỉnh, không riêng gì ở Quảng Vọng.
Tuy vậy, Nghè Ngọc Nhị vẫn còn may mắn, nhà mất nhưng đất vẫn còn. Kiến trúc Nghinh môn hai tầng tán mái, bia ký…vẫn được bảo tồn nguyên trạng. Về chức năng Nghinh môn chỉ là cửa ra vào nhà “Thần” nhưng trong bối cảnh thực tại ấy, trở thành nơi thờ phụng cũng là điều dễ chấp nhận. Xét về giá trị: Nghinh môn nằm trong quần thể kiến trúc, án ngữ mặt tiền và một công trình kiến trúc nghệ thuật. Các đầu đao uốn cong, gắn đầu rồng cách điệu.
Cùng với kiến trúc Nghinh môn, trên nền Bái đường (sân) còn 2 tấm bia đá. Tấm bia thứ nhất ghi công huấn đức nghiệp của thần, có kích thước: cao 1,35m, rộng 0,64m, dày 0,15m. Bia dựng trên bệ đá hình chữ nhật. Nhiều chữ, hoa văn trang trí quanh riềm bia đã bị mờ. Tấm bia thứ hai: ghi tên những người cúng tiến trong việc xây dựng Nghè, kích thước cao 1,30m, rộng 0,68m, dày 0,10m. Trán bia trang trí “mặt hổ phù” riềm bia trang trí hoa cúc dây cách điệu. Bên cạnh đó còn một số chân tảng đá hình bầu đèn, bát hương đá, cột đá, sập hương án bằng đá rộng 1,35m, dài 1,72m, dày 0,12m, các thần rồng bằng đá.
Trong số đồ thờ bằng gỗ sơn son thếp vàng như Long ngai, bài vị, kiệu long đình…đáng chú ý nhất là chiếc hương án. Về kích thước, hương án dài 2m, cao 2m, rộng 0,85m, bố cục thành 3 tầng, mỗi tầng được chia thành các ô nhỏ, trong mỗi ô đều chạm nổi hình tứ quý: Long – ly – quy – Phượng và hoa lá cách điệu. Nghệ thuật chạm khắc tinh xảo, đường nét phóng khoáng, mang phong cách nghệ thuật của thế kỷ 18 đầu thế kỷ 19, có thể nói, hương án Nghè Ngọc Nhị là một tác phẩm nghệ thuật điêu khắc hoàn mỹ, còn được bảo tồn nguyên vẹn.
Tóm lại: Nghè Ngọc Nhị không còn quy mô, diện mạo như xưa nhưng tất cả những gì còn lại đến nay là bằng cứ lịch sử hùng hồn chứng minh truyền thống lịch sử văn hóa, trí thông minh và tài sáng tạo của người dân Ngọc Nhị trong quá trình dựng nước và giữ nước. Đó là những di sản văn hóa rất đáng được bảo tồn và phát huy tác dụng như “Pháp lệnh bảo vệ và sử dụng di tích lịch sử văn hóa và danh lam thắng cảnh” của nhà nước đã ban hành.